POSTĘPOWANIE l Tak jak sposób nominacji arbitrów może być ustalony przez przedsiębiorców, tak samo mogą oni określić tryb ich wyłączenia z udziału w sprawie.

W sądach państwowych wyroki wydawane są przez sędziów, których niezależność i bezstronność ma oparcie w przepisach. Sędziowie nie prowadzą innej działalności zawodowej ani gospodarczej. Tego typu ograniczenia nie dotyczą arbitrów. Jednak aby wydać sprawiedliwy wyrok, powinni zachować obiektywizm wobec sporu i stron. Gdy arbitrami są osoby prywatne, aktywne zawodowo, a powoływane przez same strony - przedsiębiorców, weryfikacja ich niezależności i bezstronności nabiera pierwszorzędnego znaczenia. Temu służyć ma badanie konfliktu interesów oraz mechanizm wyłączenia arbitra. Na skutek wyłączenia zmienia się skład trybunału - miejsce arbitra wyłączonego zajmuje arbiter zastępczy.

Trzeba ujawnić

Osoba powołana na arbitra powinna niezwłocznie ujawnić okoliczności, które mogłyby wzbudzić wątpliwości co do jej bezstronności lub niezależności. Różnica między niezależnością a bezstronnością polega na tym, że pierwsza cecha oznacza obiektywny i samodzielny stosunek arbitra do sprawy i do współarbitrów, a druga - obiektywny stosunek do stron sporu.

Chodzi o to, aby strony i współarbitrzy mieli możliwość reakcji, jeśli powiązania arbitra ze sprawą istnieją i wzbudzą wątpliwości. Natomiast samo ujawnienie danej okoliczności nie jest równoznaczne ze spełnieniem przesłanek wyłączenia arbitra. Obowiązek ujawnienia trwa przez cały okres pełnienia funkcji.

Konflikt interesów

Osoba, która otrzymała nominację na arbitra, powinna od razu przeprowadzić badanie konfliktu interesów, to znaczy prześledzić dotychczasową aktywność zawodową i arbitrażową pod kątem relacji ze stronami sporu lub powiązań ze sprawą, a także z pozostałymi nominowanymi. W zasadzie przyjęcie funkcji jest równoznaczne z deklaracją niezależności i bezstronności. Po przyjęciu funkcji arbiter zobowiązany jest do ujawnienia stronom wszystkich okoliczności, które mogłyby wzbudzić wątpliwości co do jego bezstronności lub niezależności (nawet jeśli on sam tego w ten sposób nie ocenia). W wielu stałych sądach polubownych arbitrzy podpisują oświadczenia o niezależności i bezstronności, w których jest miejsce na wpisanie wszelkich tego typu okoliczności.

W badaniu konfliktu interesów pomocne są m.in. wytyczne IBA (International Bar Association Guidelines on Conflicts of Interest in International Arbitration), w których znalazły się okoliczności niewymagające ujawnienia (lista zielona), okoliczności wymagające ujawnienia (lista pomarańczowa) oraz okoliczności, które powinny skutkować wyłączeniem (lista czerwona).

Podstawy wyłączenia

Arbiter może być wyłączony, jeśli zachodzą okoliczności, które budzą uzasadnione wątpliwości co do jego bezstronności lub niezależności (w tym zakresie pomocna ma być opisana wyżej procedura ujawniania) albo jeśli nie ma kwalifikacji określonych w umowie stron. Ustawa nie przewiduje innych powodów, ale przy ocenie okoliczności dotyczących osoby arbitra wydaje się, że należy pomocniczo korzystać z katalogu przyczyn powodujących wyłączenie sędziego państwowego (art. 48 kodeksu postępowania cywilnego). Chodzi m.in. o sytuacje, gdy sprawa dotyczy samego arbitra lub jego najbliższej rodziny.

Wyłączenie arbitra może nastąpić tylko na wniosek strony, także tej, która go powołała (lub uczestniczyła w jego powołaniu). W tym drugim wypadku ustawa wprowadza jednak ograniczenie - wniosek może dotyczyć tylko takich okoliczności, o których strona dowiedziała się już po powołaniu arbitra. Arbiter może też sam zdecydować o ustąpieniu, z tym że jeśli ustąpi bez ważnych powodów, to ponosi odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę.

Jaki tryb

Tak jak sposób powołania arbitrów może być ustalony przez przedsiębiorców, tak samo mogą oni określić tryb wyłączenia. W większości stałych sądów arbitrażowych procedurę wyłączenia dokładnie określa regulamin. W takich wypadkach strona postępuje zgodnie z postanowieniami umowy lub regulaminu. Na dalszym etapie ustawa przewiduje ingerencję sądu państwowego - jeśli w ciągu miesiąca od dnia, w którym strona zgłosiła do sądu polubownego żądanie wyłączenia, arbiter nie zostanie wyłączony, może ona w terminie następnych dwóch tygodni złożyć wniosek o wyłączenie arbitra do sądu państwowego. Przyjmuje się, że prawo to przysługuje stronie w przypadku niewyłączenia arbitra zarówno przez wydanie decyzji o niewyłączeniu, jak i przez nieodniesienie się w żaden sposób do żądania strony.

Gdy nie ma ustaleń stron ani postanowień regulaminu, zastosowanie od początku znajdą przepisy kodeksu postępowania cywilnego. Strona żądająca wyłączenia arbitra powinna zawiadomić o tym na piśmie arbitrów i stronę przeciwną ze wskazaniem przyczyn. Ma na to dwa tygodnie od dowiedzenia się o powołaniu arbitra lub o okolicznościach, z powodu których żąda wyłączenia. Wyłączenie arbitra może zatem nastąpić nawet na zaawansowanym etapie postępowania, jeśli wtedy strona dowie się o nowych okolicznościach.

Jeśli w ciągu kolejnych dwóch tygodni arbiter nie ustąpi ani nie zostanie odwołany przez strony, to żądający wyłączenia może wystąpić z wnioskiem do sądu państwowego.

Wniosek do sądu

Wniosek do sądu państwowego o wyłączenie arbitra podlega opłacie w wysokości 200 zł. Składa się go do sądu, który byłby właściwy do rozstrzygnięcia sporu, gdyby strony nie zawarły zapisu na sąd polubowny. We wniosku należy wskazać przyczyny uzasadniające wyłączenie. Sąd rozpoznaje taki wniosek podobnie do wniosku o wyłączenie sędziego państwowego. Sąd decyduje postanowieniem, po wysłuchaniu arbitra, którego dotyczy wniosek, i po przeprowadzeniu koniecznych dowodów. Przyjmuje się, że na odmowne postanowienie sądu przysługuje zażalenie do sądu II instancji.

Złożenie wniosku o wyłączenie nie wstrzymuje postępowania polubownego. Jednak arbitrzy mogą zdecydować o zawieszeniu postępowania do czasu wydania przez sąd państwowy postanowienia. Ponieważ prawo przewiduje taką możliwość, to zdarza się, że przedsiębiorca, który chce zyskać na czasie, traktuje wniosek o wyłączenie jako narzędzie służące przedłużeniu całego postępowania.

Konieczność uzupełnienia

Jeśli dojdzie do wyłączenia arbitra, konieczne jest uzupełnienie składu. Przedsiębiorcy mogą wcześniej pomyśleć o takiej sytuacji i już na początku postępowania powołać arbitra zastępczego (chyba że regulamin lub umowa stron przewiduje inaczej). Jeśli nie, to arbiter zastępczy powoływany jest tak samo jak arbiter, którego funkcja wygasła. Zatem, gdy wyłączony został arbiter powołany przez pozwanego przedsiębiorcę, to wyznacza on nową osobę. Co ważne, jeśli już 2 razy arbiter powołany przez stronę został wyłączony, to strona przeciwna może żądać wyznaczenia arbitra przez sąd państwowy. Jest to rodzaj sankcji dla drugiej strony oraz ochrony przed paraliżem postępowania.

Zdaniem autorki:

Karolina Pasko, prawnik w departamencie postępowań sądowych, arbitrażu i mediacji FKA Furtek Komosa Aleksandrowicz, doktorantka w Instytucie Prawa Cywilnego WPiA UW

Pozostaje pytanie o skutki, jakie mogą wiązać się z niewyłączeniem arbitra, mimo istnienia ku temu powodów. Gdy w sądzie państwowym wyrok wyda sędzia wyłączony z mocy ustawy (np. z uwagi na to, że sprawa dotyczy jego małżonka), to mamy do czynienia z nieważnością postępowania. W arbitrażu niewyłączenie arbitra nie niesie ze sobą takich konsekwencji. Natomiast niewyłączenie arbitra może spowodować nawet uchylenie wyroku, jeśli wyrokowanie przez tego arbitra było sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku publicznego. W przypadku orzekania w sprawie dotyczącej małżonka, mielibyśmy do czynienia z naruszeniem jednej z tych zasad - stanowiącej, że nikt nie może być sędzią we własnej sprawie.

Źródło: Rzeczpospolita