PROCEDURA. Przedsiębiorcy muszą pamiętać, że sprzeczność rozstrzygnięcia dokonanego przez arbitrów z porządkiem publicznym uniemożliwi uznanie albo stwierdzenie wykonalności orzeczenia arbitrażowego przez sąd państwowy. Może też spowodować uchylenie wyroku sądu polubownego i konieczność rozstrzygania sporu firm od nowa.

Konsekwencje zastosowania przez sąd państwowy klauzuli porządku publicznego, mimo że pojawiają się dopiero po wydaniu wyroku przez sąd polubowny, są poważne. Mogą oznaczać zniweczenie rozstrzygnięcia dokonanego przez arbitrów. Naraża to przedsiębiorców, którzy poddali spór pod arbitraż, na dodatkowy czas i znaczne koszty, jeśli sprawa będzie toczyć się od początku. Dlatego też ważne jest, aby od początku (w momencie zawierania umowy o poddaniu sporu pod arbitraż oraz w początkowych fazach postępowania arbitrażowego, np. przy wnioskowaniu i przeprowadzaniu dowodów) zarówno przedsiębiorcy, jak i ich pełnomocnicy oraz arbitrzy znali znaczenie pojęcia klauzuli porządku publicznego.

Wniosek i skarga

Badanie sprzeczności z klauzulą porządku publicznego pojawia się w dwóch sytuacjach - rozpoznawania wniosku przedsiębiorcy o uznanie albo stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego oraz rozpoznawania skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego. Postępowania te toczą się przed sądem państwowym i regulowane są w kodeksie postępowania cywilnego. Zgodnie z przepisami, jeżeli wyrok sądu polubownego jest sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP, sąd oddali wniosek o uznanie lub stwierdzenie wykonalności orzeczenia arbitrażowego, zaś w postępowaniu ze skargi - wyda wyrok uchylający orzeczenie arbitrażowe.

Przedsiębiorcy, strony postępowania arbitrażowego muszą pamiętać, że sąd państwowy dokonuje takiego badania z urzędu, to znaczy, nawet jeśli żadna ze stron tego nie zażądała (np. oparła skargę o uchylenie wyroku na innych podstawach). Sąd zobowiązany jest ocenić wyrok zarówno pod kątem rozstrzygnięcia sporu, jak i przebiegu postępowania arbitrażowego.

Wyjątkowe sytuacje

O ile więc pole weryfikacji jest szerokie, o tyle sam mechanizm oceny jest bardzo ograniczony. W orzecznictwie podkreśla się, że zastosowanie klauzuli porządku publicznego przez sąd państwowy może nastąpić w wyjątkowych sytuacjach. Ocena sądu państwowego nie może oznaczać ponownego rozpoznania sprawy - zasadą jest autonomia sądu polubownego w rozstrzyganiu poddanych pod arbitraż sporów. Ocena praworządności przebiegu postępowania arbitrażowego oraz samej treści wyroku dokonywana jest w celu ochrony wartości składających się na państwo prawa, jakim jest RP. Należy przez to rozumieć naczelne normy konstytucyjne, jak również podstawowe zasady rządzące poszczególnymi dziedzinami prawa, w tym prawa procesowego. Co ważne - sama sprzeczność wyroku z przepisami nie uzasadnia odmowy jego uznania albo stwierdzenia wykonalności ani jego uchylenia. Naruszenie musi być tego rodzaju, że czyni wyrok arbitrażowy nie do pogodzenia z krajowym porządkiem prawnym.

Nie ma listy

Przedsiębiorcy powinni wiedzieć, że nie obowiązuje zamknięta lista zasad porządku prawnego RP. Sąd państwowy ma dopiero takiej oceny dokonać, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy przedłożonej przez przedsiębiorcę. W orzecznictwie do zasad, których naruszenie może uzasadniać zastosowanie klauzuli porządku publicznego, zaliczono m.in. prawo do rozpoznania sprawy przez niezawisły, niezależny i bezstronny sąd, zasadę autonomii woli, zasady wykładni oświadczeń woli, zasady związania odpowiedzialności odszkodowawczej z wystąpieniem szkody, zasadę swobody działalności gospodarczej, zasadę powagi rzeczy osądzonej i ochronę praw osób trzecich.

Przykładowo, za sprzeczny z klauzulą porządku publicznego uznany został udział w składzie orzekającym arbitra, którego łączyły prywatne relacje z przedsiębiorcą - stroną sporu, a który faktu tego nie ujawnił. Podobna ocena sądu państwowego dotyczyła sytuacji, gdy arbitrzy wydali wyrok z pominięciem wszystkich okoliczności, które powinny być brane pod uwagę przy interpretacji umowy firm (kontekst zawarcia umowy, zgodny zamiar stron), a także gdy poddawany ocenie wyrok sądu polubownego był nie do pogodzenia z innym wyrokiem arbitrażowym, który został już uznany przez sąd państwowy.

Na pojęcie klauzuli porządku publicznego i na jej zastosowanie należy patrzeć z perspektywy celu regulacji, jakim jest ochrona przed uznaniem albo wykonaniem orzeczeń sądów polubownych stojących w jawnej sprzeczności z naczelnymi wartościami i zasadami krajowego porządku prawnego.

Jakie ma znaczenie

Klauzulę porządku publicznego zalicza się do kategorii klauzul generalnych, czyli pojęć ogólnych i nieostrych, obejmujących pewne uznane w społeczeństwie wartości i zasady moralne, kulturowe i gospodarcze, które mają szczególne znaczenie dla prawa. Stąd, podobnie jak w przypadku dobrych obyczajów czy zasad współżycia społecznego, klauzula porządku publicznego nie ma jednego konkretnego znaczenia. W kodeksie postępowania cywilnego mowa jest o podstawowych zasadach porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, natomiast w konkretnej sprawie naruszenie różnych zasad porządku prawnego (których ustawodawca nie wymienia) może prowadzić do zastosowania klauzuli porządku publicznego. Utrzymanie definicji otwartej ma na celu właściwe funkcjonowanie klauzuli porządku publicznego, której "zawartość" jest zmienna i zależna od okoliczności danego sporu i przebiegu postępowania arbitrażowego. Ogólny charakter nie oznacza jednak, że klauzula porządku publicznego jest niewiadomą, a jej zastosowanie przez sąd państwowy jest dowolne. Istnieje wiele zasad, którymi sąd musi się kierować przy ocenie wyroku sądu polubownego w świetle zasad krajowego porządku prawnego.

Autor: Karolina Pasko, prawnik w departamencie postępowań sądowych, arbitrażu i mediacji FKA Furtek Komosa Aleksandrowicz
Źródło: Rzeczpospolita