Dochodzenie roszczeń wobec sprawcy naruszenia prawa konkurencji będzie ułatwione nie tylko poprzez planowane wprowadzenie do ustawy licznych domniemań prawnych, ale także także nowego instrumentu w postaci wniosku o wyjawienie środka dowodowego.
Rada Ministrów ostatniego dnia lutego przyjęła przedłożony przez ministra sprawiedliwości projekt ustawy o roszczeniach o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji. Nowe przepisy wprowadzają szereg ułatwień dla poszkodowanych i mogą okazać się, obok dotychczas istniejących publicznoprawnych mechanizmów, skutecznym prywatnoprawnym środkiem do walki z naruszeniem prawa konkurencji.
Projekt ustawy ma na celu transpozycję dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/104/EU z 26 listopada 2014 r. regulującej dochodzenie roszczeń odszkodowawczych z tytułu naruszenia prawa konkurencji. Głównym założeniem dyrektywy jest przyznanie prawa do odszkodowania osobom fizycznym i prawnym bez względu na to, czy łączą je bezpośrednie stosunki umowne z przedsiębiorstwem będącym sprawcą naruszenia oraz niezależnie od tego, czy organ ochrony konkurencji stwierdził wcześniej naruszenie prawa (ang. private enforcement).
Według dotychczasowego stanu prawnego, sprawca naruszenia konkurencji ponosi odpowiedzialność na ogólnych zasadach odpowiedzialności deliktowej. W projekcie ustawy, aby ułatwić dochodzenie roszczeń odszkodowawczych przez poszkodowanych naruszeniem konkurencji, wprowadzono szczególne zasady dochodzenia odszkodowania z tego tytułu, w szczególności szereg domniemań prawnych.
Sprawca będzie zobowiązany do naprawienia szkody wyrządzonej komukolwiek przez naruszenie prawa konkurencji. Poniesie odpowiedzialność za szkody nie tylko wobec osób bezpośrednio dotkniętych skutkami zdarzenia szkodzącego, ale także wobec pośrednio poszkodowanych. Ustawa ma obejmować swoim zakresem dochodzenie roszczeń za szkody wyrządzone przez każde naruszenie prawa konkurencji, bez względu na to czy wpływa ono na rynek unijny, czy jedynie na rynek krajowy.
Polska transpozycja dyrektywy przewiduje odpowiedzialność sprawcy naruszenia na zasadzie winy przy jednoczesnym przyjęciu wzruszalnego domniemania, że sprawca ponosi winę za naruszenie prawa konkurencji. Projekt wprowadza także kolejne domniemanie mające na celu ułatwienie dochodzenia naprawienia szkody przez nabywcę pośredniego, zgodnie z którym, jeżeli skutkiem naruszenia konkurencji jest nadmierne obciążenie dla nabywcy bezpośredniego (rozumiane jako różnica między ceną faktycznie zapłaconą a ceną, która obowiązywałaby, gdyby nie doszło do naruszenia prawa konkurencji), to domniemywa się, że takie nadmierne obciążenie zostało przerzucone na nabywcę pośredniego. Na domniemanie to może się powoływać jedynie nabywca pośredni – na domniemanie to nie może zatem powołać się sprawca naruszenia, przeciwko któremu nabywca bezpośredni dochodzi roszczenia o naprawienie szkody.
W zakresie nieuregulowanym w ustawie do odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez naruszenie prawa konkurencji zastosowanie będą miały przepisy Kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych.
Ustalanie wysokości odszkodowania
Projekt ustawy wprowadza również domniemanie zaistnienia szkody w przypadku naruszenia prawa konkurencji. Na poszkodowanym nadal będzie ciążył obowiązek wykazania wysokości szkody, niemniej przewidziano mechanizmy mające na celu ułatwienie jej ustalenia. Na wniosek sądu, prezes UOKiK lub organ ochrony konkurencji innego państwa członkowskiego UE będzie mógł udzielić sądowi pomocy przy ustaleniu wysokości szkody, jeżeli pozwala na to zebrany przez organ materiał dowodowy i posiadane informacje. Ponadto projekt ustawy wprost reguluje, że przy ustalaniu wysokości szkody sąd będzie mógł się posiłkować wytycznymi Komisji Europejskiej (m.in. zawartymi w tzw. praktycznym przewodniku Komisji dotyczącym ustalania wysokości szkody w dochodzeniu roszczeń odszkodowawczych z tytułu naruszenia art. 101 lub 102 TFUE, 2013/C-167/07 oraz wytycznymi w zakresie sposobu oszacowania części nadmiernego obciążenia przerzuconej na nabywcę pośredniego).
W celu zapewnienia poszkodowanemu wymaganego przez dyrektywę prawa do pełnego odszkodowania przewidziano, że jeżeli sąd ustali wysokość odszkodowania według cen z innej daty niż dzień ustalenia odszkodowania, poszkodowanemu będą przysługiwać również odsetki w wysokości stopy referencyjnej NBP za okres od dnia, z którego ceny stanowiły podstawę ustalenia odszkodowania, do dnia wymagalności roszczenia o naprawienie szkody.
Na ogólnych zasadach sąd będzie miał także możliwość zasądzenia odpowiedniej sumy według własnego uznania, gdy ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione.
Początek biegu przedawnienia
W przypadku roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji wydłużono podstawowy termin przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym z trzech do pięciu lat. Termin przedawnienia nie może być jednak dłuższy niż 10 lat od dnia zaprzestania naruszenia. W przypadku naruszenia prawa konkurencji, za które odpowiedzialność ponosi kilku sprawców, dla ustalenia początku biegu przedawnienia roszczenia wobec danego sprawcy znaczenie ma data zaprzestania naruszenia przez tego sprawcę.
Z chwilą wszczęcia przez organ ochrony konkurencji (prezesa UOKiK, Komisję Europejską lub organ z innego państwa członkowskiego) postępowania przeciwko sprawcy naruszenia bieg przedawnienia będzie ulegał zawieszeniu. Zawieszenie ustanie po upływie roku od uprawomocnienia się orzeczenia stwierdzającego naruszenie prawa konkurencji lub zakończenia postępowania w inny sposób.
Procedura dochodzenia roszczeń
Zgodnie z projektem, roszczenia z tytułu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez naruszenie prawa konkurencji dochodzone będą w postępowaniu cywilnym na podstawie ogólnych przepisów o postępowaniu procesowym ze zmianami przewidzianymi w projekcie. Sprawy będą należały do właściwości rzeczowej sądów okręgowych. Zastosowanie znajdą ogólne reguły o właściwości miejscowej, przy czym powództwo będzie można wytoczyć także przed sąd, przed którym toczy się już postępowanie o naprawienie szkody wyrządzonej przez to samo naruszenie prawa konkurencji. Dodatkowo, jeżeli w pierwszej instancji będą się toczyły postępowania w sprawach o naprawienie szkody wyrządzonej przez to samo naruszenie, każdy z sądów będzie mógł zwrócić się do pozostałych o przekazanie mu tych spraw w celu łącznego rozpoznania i rozstrzygnięcia.
Zgodnie z projektem organizacje pozarządowe mogą wytoczyć powództwo na rzecz poszkodowanego (będącego przedsiębiorcą lub konsumentem) lub przystąpić do niego w toczącym się postępowaniu.
Szczególne zasady dowodowe
Dochodzenie roszczeń wobec sprawcy naruszenia prawa konkurencji będzie ułatwione nie tylko poprzez wprowadzone do projektu liczne domniemania prawne, lecz także przez nowy instrument w postaci wniosku o wyjawienie środka dowodowego. Na pisemny wniosek powoda, który uprawdopodobnił swoje roszczenie i zobowiązał się, że uzyskany w ten sposób dowód będzie wykorzystany jedynie na potrzeby toczącego się postępowania, sąd może nakazać pozwanemu lub osobie trzeciej wyjawić znajdujący się w ich posiadaniu środek dowodowy, służący stwierdzeniu faktu istotnego dla rozstrzygnięcia. Także pozwany w celu obrony przed kierowanymi przeciwko niemu roszczeniami będzie mógł zażądać wyjawienia środka dowodowego przez powoda lub osobę trzecią. Dodatkowo, na wniosek każdej ze stron sąd będzie mógł nakazać wyjawienie takiego środka organowi ochrony konkurencji, ale jedynie wówczas, jeżeli jego uzyskanie w powyższy sposób od stron lub osoby trzeciej jest niemożliwe lub nadmiernie utrudnione.
Nie będą jednak podlegały wyjawieniu oświadczenia składane przez sprawców w ramach programu łagodzenia kar (leniency) i propozycje ugodowe. Przewidziano także czasowy zakaz wyjawiania dokumentów wytworzonych w ramach postępowania prowadzonego przez organ ochrony konkurencji, do momentu jego zakończenia.
Wniosek o wyjawienie środka dowodowego może być złożony razem z pozwem lub w toku postępowania, niedopuszczalne jest natomiast złożenie takiego wniosku przed wszczęciem postępowania. Przed wydaniem postanowienia sąd wysłucha osobę, w której posiadaniu znajduje się środek dowodowy, lub zażąda od niej oświadczenia na piśmie.
Przewidziano również, że jeżeli dowód uzyskany w wyniku wyjawienia środka dowodowego zawiera tajemnicę przedsiębiorstwa (lub inną tajemnicę podlegającą ochronie prawnej na podstawie odrębnych przepisów) oraz jeżeli jest to niezbędne dla zapobieżenia ujawnienia takiej tajemnicy, sąd na wniosek strony lub osoby trzeciej obowiązanej do wyjawienia środka dowodowego albo z urzędu będzie mógł w niezbędnym zakresie ograniczyć pozostałym stronom prawo wglądu do tego dowodu lub określić szczegółowe zasady zapoznawania się i korzystania z niego.
Jeżeli strona uchyla się od wykonania prawomocnego postanowienia nakazującego wyjawienie środka dowodowego lub dopuszcza się zniszczenia takiego środka, sąd może uznać za ustalone fakty, które mają być stwierdzone przy pomocy tego środka.
Związanie sądu
Projekt zakłada, że ustalenia prawomocnej decyzji prezesa UOKiK o uznaniu praktyki za ograniczającą konkurencję lub prawomocnego wyroku sądu (wydanego w wyniku wniesienia środka odwoławczego od takiej decyzji) będą wiązać sąd w postępowaniu o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji co do stwierdzenia naruszenia prawa konkurencji.
Przepisy przejściowe
Przepisy ustawy stosuje się do roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji, które nastąpiło po dniu wejścia w życie ustawy. W sprawach wszczętych przed dniem wejścia w życie ustawy, postępowanie prowadzi się według przepisów dotychczasowych.
Zdaniem autorki
Milena Wieczorek-Waszewska, radca prawny w FKA Furtek Komosa Aleksandrowicz
Dotychczas, ze względu na wysoki poziom skomplikowania spraw, trudności dowodowe oraz często występującą dysproporcję w pozycji na rynku pomiędzy sprawcą naruszenia a poszkodowanym, stosunkowo mało poszkodowanych decydowało się na wystąpienie z roszczeniem odszkodowawczym. Projektowana ustawa wprowadzi szereg ułatwień dla dochodzenia roszczeń. Dopiero po przyjęciu ustawy w jej ostatecznym kształcie oraz po pierwszych procesach wszczętych na podstawie nowo obowiązujących przepisów będzie można ocenić jej faktyczny wpływ na przestrzeganie prawa konkurencji i skuteczność egzekwowania roszczeń o naprawienie szkody przez poszkodowanych.