PROCEDURY | Sądownictwo polubowne (arbitraż) to sposób rozstrzygania sporów dostępny obok tradycyjnej drogi procesu przed sądem państwowym. Dla przedsiębiorców arbitraż często jest korzystnym rozwiązaniem.

Arbitraż można określić jako sąd prywatny, w którym spory rozstrzygane są przez osoby z reguły wskazane przez strony. Wśród metod rozstrzygania sporów wyróżnia się sądowe (przed sądami państwowymi, z udziałem sędziów zawodowych) i pozasądowe (mediacje, komisje rozjemcze). Arbitraż jest kategorią pośrednią, ponieważ wydany przez arbitrów wyrok - po spełnieniu pewnych warunków - ma moc taką, jak wyrok sądu państwowego.
Można powiedzieć, że arbitraż stanowi dopuszczalny przez przepisy wyjątek od sprawowania sprawiedliwości przez sądy państwowe. Wiąże się z tym możliwość ograniczonej kontroli sądów państwowych nad sądownictwem polubownym, która regulowana jest przepisami Części V Kodeksu postępowania cywilnego.

Podstawowe różnice

Przede wszystkim to strony decydują o rozstrzygnięciu powstałego między nimi sporu na drodze arbitrażu. Podstawą postępowania polubownego jest umowa stron (zapis na sąd polubowny) zawarta przed lub już po wyniknięciu sporu.
To same strony decydują o rozstrzygnięciu powstałego między nimi sporu na drodze arbitrażu
Drugą cechą arbitrażu jest rozstrzyganie sporów przez osoby prywatne, co do zasady wybierane przez strony. W tradycyjnym modelu każda ze stron nominuje po jednym arbitrze bocznym, a następnie arbitrzy boczni wybierają arbitra przewodniczącego. Strony mogą jednak ustalić inny tryb wyłaniania składu orzekającego. Specyfiką arbitrażu jest możliwość powołania do rozstrzygnięcia sporu osób posiadających doświadczenie w danej dziedzinie, np. inżynierów w przypadku sporów budowlanych czy ekonomistów w sporach związanych z usługami finansowymi.
Po trzecie, postępowanie toczy się według reguł ustalonych przez strony (bezpośrednio w zapisie na sąd polubowny lub przez odwołanie się do regulaminu określonej instytucji arbitrażowej). Domyślny model postępowania przewidziany w k.p.c. stosuje się, jeśli strony nie uzgodniły inaczej.

W arbitrażu nie obowiązują przepisy o postępowaniu przed sądem państwowym np. reguły dotyczące pozwu, przedstawiania dowodów, posiedzeń sądu. Oczywiście nie wyłącza to pomocniczego posługiwania się regulacjami procesowymi z k.p.c. W pełni obowiązuje natomiast zasada równouprawnienia stron oraz prawo do wysłuchania. Każdej stronie należy zapewnić prawo do przedstawienia stanowiska i dowodów na jego poparcie.
Jeżeli spór wynika z umowy, dla której właściwe jest prawo polskie, to arbitrzy wydadzą wyrok na podstawie prawa polskiego. Jednak strony mogą upoważnić arbitrów do orzekania na podstawie ogólnych zasad prawa lub zasad słuszności. Gdy mamy do czynienia np. z żądaniem zapłaty ceny za sprzedany towar, a w danym wypadku zasady słuszności nasuwają inne niż wynikające wprost z przepisów Kodeksu cywilnego rozstrzygniecie, to arbitrzy mogą wydać wyrok w oparciu o te zasady.

Strony wyznaczają kierunek

Wola stron nie ogranicza się do wyboru arbitrów. To strony przede wszystkim wpływają na kształt postępowania. Mogą zdecydować m.in. o miejscu arbitrażu, o języku postępowania, o terminach na składanie pism procesowych i wyznaczaniu posiedzeń czy o sposobie przeprowadzaniu dowodów.
Założeniem arbitrażu jest szybkie, elastyczne i kompetentne rozstrzyganie sporów. Nie zależy to wyłącznie od arbitrów, ale w dużej mierze od samych stron i ich pełnomocników. Arbitraż jest sprawdzoną metodą dla kontrahentów, którzy w równym stopniu dążą do sprawnego rozstrzygnięcia sporu i nie będą bez powodu bojkotować postępowania. Tylko wtedy postępowanie polubowne będzie zauważalnie różnić się od przebiegu sprawy w sądzie państwowym.

Dwie kategorie

Dwa główne rodzaje arbitrażu to arbitraż instytucjonalny oraz ad hoc. Z tą pierwszą kategorią mamy do czynienia wtedy, gdy w zapisie na sąd polubowny wskazano jeden z tzw. stałych sądów polubownych. Stałe sądy polubowne funkcjonują przy izbach handlowych, organizacjach zrzeszających przedsiębiorców danej dziedziny, a także organizacjach społecznych i zawodowych.
W arbitrażu instytucjonalnym postępowanie toczy się według obowiązującego w danym sądzie regulaminu. Niektóre regulaminy przewidują specyficzne zasady dla pewnych dziedzin spraw. Stałe sądy arbitrażowe zazwyczaj prowadzą też listy arbitrów, co może ułatwić dokonanie wyboru arbitra.
Arbitraż ad hoc ma miejsce wtedy, gdy strony nie wybrały stałego sądu polubownego. W takiej sytuacji obowiązują reguły uzgodnione wcześniej przez strony, a gdy ich brak, stosuje się przepisy Części V k.p.c. W praktyce wiele kwestii proceduralnych wynikłych już w trakcie postępowania rozstrzyganych jest porozumieniem między arbitrami i stronami. Arbitraż ad hoc z jednej strony umożliwia elastyczne prowadzenie postępowania, z drugiej zaś wymaga większej dyscypliny i woli współpracy ze strony uczestników arbitrażu.
Odmianą arbitrażu ad hoc jest arbitraż administrowany. Strony mogą przewidzieć, że od strony formalnej i technicznej postępowanie wspierać będzie zaplecze administracyjne wybranego stałego sądu polubownego.

Czy warto

Główne aspekty arbitrażu, które zachęcają do sporządzania zapisów na sądy polubowne to możliwość powoływania arbitrów przez strony, wyspecjalizowane instytucje arbitrażowe, odformalizowane postępowanie oraz jego elastyczność. Arbitraż jest w szczególności korzystny dla firm, które:
- prowadzą działalność w branży wymagającej szczególnej wiedzy, umiejętności, operowania specyficznym słownictwem,
- mają zagranicznych kontrahentów,
- pozostają w długotrwałych relacjach biznesowych,
- potrzebują niezwłocznego rozstrzygnięcia danych kwestii spornych.
Wybierając wspólnie z kontrahentem rodzaj arbitrażu, ustalając zasady wyboru arbitrów, język i miejsce postępowania, można mieć nadzieję, że w razie wyniknięcia sporu, jego rozstrzygnięcie odbędzie się sprawnie i profesjonalnie, przez osoby posiadające odpowiednią wiedzę i umiejętności.

Autorki:
Karolina Pasko - prawnik, doktorantka w Instytucie Prawa Cywilnego WPiA UW
Agnieszka Zarówna - aplikantka adwokacka, doktorantka w INP PAN
FKA Furtek Komosa Aleksandrowicz

Źródło: Rzeczpospolita