Zgodnie z dotychczasowymi przepisami, jeżeli do zawarcia umowy doszło z naruszeniem przepisów prawa zamówień publicznych (p.z.p.), to umowa taka była z mocy prawa nieważna (art. 140 ust. 3, art. 144 ust. 2, art. 146 ust. 1 p.z.p.). Stwierdzenie nieważności następowało w postępowaniu sądowym, a wydany wyrok miał charakter deklaratoryjny. Legitymowanym do wystąpienia z powództwem o ustalenie nieważności umowy na podstawie art. 189 kodeksu postępowania cywilnego był każdy, kto miał w tym interes prawny, a w pewnych przypadkach także prezes UZP (art. 146 ust. 2 p.z.p.). Nowelizacja p.z.p. w miejsce dotychczasowej sankcji nieważności umowy z mocy prawa (nieważność bezwzględna) wprowadziła sankcję nieważności względnej. Obecnie więc umowa zawarta z naruszeniem określonych przepisów p.z.p. zostanie wyeliminowana z obrotu prawnego dopiero z chwilą wydania konstytutywnego wyroku przez Krajową Izbę Odwoławczą (KIO) lub sąd, przy czym unieważnienie umowy co do zasady będzie odnosiło skutek od momentu jej zawarcia (art. 146 ust. 3 p.z.p.; art. 192 ust. 3 pkt 2 lit. b). Jednocześnie nowelizacja wyklucza dochodzenie stwierdzenia nieważności w trybie art. 189 k.p.c. (art. 146 ust. 4 p.z.p.).
Prawo zamówień publicznych przyznało prezesowi UZP szerokie kompetencje do wystąpienia o unieważnienie umowy:
- może on w każdym czasie żądać jej unieważnienia, gdy zamawiający dokonał lub zaniechał dokonania czynności z naruszeniem p.z.p., które miało lub mogło mieć wpływ na wynik postępowania (art. 146 ust. 6 p.z.p.);
- w przypadku gdy umowa jest dotknięta wadliwością wymienioną w art. 146 ust. 1 p.z.p. (np. gdy zamawiający bezprawnie zastosował określony tryb udzielenia zamówienia lub nie zamieścił ogłoszenia o zamówieniu), wykracza poza określenie przedmiotu zamówienia zawarte w specyfikacji istotnych warunków zamówienia (art. 140 ust. 3 p.z.p.) lub nastąpiła istotna zmiana umowy w stosunku do treści oferty (art. 142 ust. 1 p.z.p.), prezes UZP może wystąpić o unieważnienie umowy w terminie czterech lat od jej zawarcia lub zmiany (art. 144a p.z.p.).
Z kolei ochrona interesów wykonawców może być realizowana jedynie w ramach środków ochrony prawnej (odwołanie do KIO oraz skarga do sądu na orzeczenie KIO - art. 180 ust. 1 w zw. z art. 192 ust. 3 pkt 2, art. 198a ust. 1 p.z.p). Unieważnienie umowy w tym trybie będzie możliwe tylko w przypadkach określonych w art. 146 ust. 1, a zatem ani KIO, ani sąd nie będą mogły umowy unieważnić z innych przyczyn, niż wskazane w tym przepisie, choćby były to naruszenia rażące. Co istotne, nawet w razie zaistnienia naruszeń z art. 146 ust. 1 p.z.p., KIO nie będzie zobligowana do unieważnienia umowy - będzie mogła poprzestać na nałożeniu kary finansowej albo skróceniu czasu obowiązywania umowy.
Nowy sposób zaskarżania umów może w praktyce oznaczać, iż wadliwe umowy pozostaną w obrocie. Wykonawcom pozostanie jedynie wystąpienie z roszczeniami odszkodowawczymi:
- w trybie art. 417 par. 1 k.c. (gdy szkoda wynikła z działania państwowej lub samorządowej jednostki organizacyjnej lub osoby prawnej wykonującej władzę publiczną z mocy prawa), względnie na podstawie innych przepisów o odpowiedzialności deliktowej, albo
- w trybie art. 415 k.c. (gdy szkoda wynikła z działania innego podmiotu zobligowanego do stosowania p.z.p.).
Zgodnie z ogólnymi zasadami prawa cywilnego, odszkodowania będzie można dochodzić w ramach pełnej kompensacji szkody.
 
Barbara Załęcka
prawnik w departamencie korporacyjnym kancelarii FKA Furtek Komosa Aleksandrowicz
Podstawa prawna
Ustawa z 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz.U. z 2007 r. nr 223, poz. 1655 ze zm.).