Problem niewypłacalności dotyka coraz częściej także międzynarodowych grup kapitałowych, do których należą polskie spółki. Z punktu widzenia wierzycieli istotną kwestią staje się odpowiedź na pytanie: czy w przypadku upadłości spółki matki z siedzibą w jednym z krajów UE zagraniczny sąd upadłościowy dla niej właściwy może ogłosić upadłość także polskiej spółki córki? Odpowiedzi poszukiwać należy w przepisach rozporządzenia Rady (WE) nr 1346/2000 z 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego (Rozporządzenie), które obok przepisów krajowych reguluje problematykę postępowania upadłościowego w państwach UE (z wyjątkiem Danii). Artykuł 3 ust. 1 rozporządzenia stanowi, iż właściwe do wszczęcia postępowania upadłościowego są sądy – a także inne uprawnione organy – państwa członkowskiego, na terytorium którego znajduje się centrum podstawowych interesów dłużnika (z ang. COMI). Jeżeli w stosunku do polskiej spółki córki miejsce to znajdować się będzie na terytorium innego niż Polska państwa członkowskiego, to sąd tego państwa będzie właściwy do wszczęcia postępowania upadłościowego także w stosunku do polskiej spółki. Ogłaszając upadłość, sąd ten kierować się będzie przesłankami wynikającymi z jego prawa krajowego. Może więc zdarzyć się, iż zostanie ogłoszona upadłość spółki, której sytuacja nie spełnia przesłanek ogłoszenia upadłości z art. 11 ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze.
Przepisy rozporządzenia nie definiują pojęcia COMI. Orzecznictwo ETS wskazuje, iż nie można go interpretować przy użyciu definicji wypracowanych wyłącznie w doktrynie prawa wewnętrznego. W orzeczeniu w sprawie Eurofood (sprawa C-341/04) ETS wskazał, iż pojęcie to ma znaczenie autonomiczne i jego wykładni należy dokonywać w sposób jednolity i niezależny od przepisów krajowych. Zgodnie z pkt 13 preambuły rozporządzenia, COMI powinien oznaczać miejsce, w którym dłużnik zazwyczaj zarządza swoją działalnością i jako takie jest rozpoznawalne przez osoby trzecie. Jak wskazał ETS w sprawie Eurofood, obiektywność i możliwość weryfikacji przez osoby trzecie są niezbędne dla zagwarantowania pewności prawa i przewidywalności w kwestii określenia sądu właściwego dla wszczęcia postępowania. Jest to tym bardziej istotne, iż zgodnie z art. 4 ust. 1 Rozporządzenia wszczęcie postępowania upadłościowego w danym państwie członkowskim pociąga za sobą także określone skutki materialnoprawne. Prawo państwa, w którym wszczęto postępowanie, określać będzie (m.in.) mienie wchodzące w skład masy, uprawnienia zarządcy, zasady zgłoszenia wierzytelności, podział środków uzyskanych z likwidacji majątku, kolejność zaspokojenia wierzytelności. Zgodnie zaś z art. 16 ust. 1 Rozporządzenia, wszczęcie postępowania przez sąd państwa właściwego na podstawie art. 3 podlega automatycznemu uznaniu we wszystkich pozostałych państwach członkowskich, z chwilą gdy orzeczenie stanie się skuteczne w państwie wszczęcia postępowania. Jednocześnie w art. 3 ust. 1 rozporządzenie wprowadza domniemanie, iż w przypadku spółek i osób prawnych COMI stanowi siedziba określona w statucie, chyba że zostanie przeprowadzony dowód przeciwny. Jak wskazuje ETS, sama okoliczność, że decyzje ekonomiczne spółki zależnej są lub mogą być kontrolowane przez spółkę nadrzędną mającą siedzibę w innym państwie członkowskim, nie jest wystarczająca dla obalenia domniemania ustanowionego w art. 3. W każdym przypadku kluczowy będzie odbiór konkretnej sytuacji przez osoby trzecie (np. kontrahentów spółki), a nie struktura kapitałowa czy decyzyjna dłużnika, o ile nie jest rozpoznawalna na zewnątrz.
Zaprezentowana powyżej ścisła wykładnia pojęcia COMI nie przyjęła się w praktyce orzeczniczej sądów zagranicznych. Wskazać można na orzeczenia w przedmiocie ogłoszenia upadłości polskich spółek, w których za wystarczającą podstawę dla przyjęcia COMI uznano: strukturę właścicielską spółki i jej grupy kapitałowej, przekonanie umownych wierzycieli spółki, miejsce przebywania zarządu i zawierania przez spółkę umów handlowych, w sytuacji gdy spółki te prowadziły działalność na terytorium Polski i w Polsce zatrudniały pracowników. Zastosowane przez sądy kryteria mogą budzić wątpliwości co do prawidłowości dokonanej wykładni przepisów rozporządzenia. Przesłanki uznania właściwości sądu państwa członkowskiego do wszczęcia postępowania upadłościowego pozwalają na stwierdzenie, iż nie można wykluczyć sytuacji, w których o upadłości polskiej spółki orzekać będzie zagraniczny sąd. O ile orzeczenie to nie będzie prowadzić do rezultatu, który pozostaje w oczywistej sprzeczności z porządkiem publicznym, polskie sądy nie będą miały podstaw, aby odmówić uznania postępowania wszczętego w innym państwie i wykonania wydanego w jego toku orzeczenia. W przypadku, gdyby orzeczenie takie zostało wydane z naruszeniem przepisów o właściwości, jedynym sposobem jego podważenia będzie zaskarżenie w państwie, w którym postępowanie to zostało wszczęte.

Monika Durka
radca prawny w Departamencie Prawa Korporacyjnego Kancelarii FKA Furtek Komosa Aleksandrowicz